ایران آخرین پناهگاه یوزپلنگ آسیایی در دنیا به‌شمار می‌رود. گونه ای که تا ابتدای دهه ۲۰ شمسی، جمعیتی در حدود ۴۰۰ قلاده اش در طبیعت ایران برآورد شده بود و تقریباً در تمام مناطق استپی و بیابانی نیمه شرقی ایران و بخش‌هایی از نواحی غربی کشور نزدیک مرز عراق دیده می‌شد. با ورود خوردوهای جیپ بعد از جنگ جهانی دوم به سرنوشت دلهره آوری دچار شد.
یوزهای بی‌شماری طعمه ارضای حس قدرت شکارچیانی شدند که با وسایل جدید شکار در طبیعت ایران جولان می‌دادند و به این ترتیب تا در اواسط دهه ۱۳۵۰، جمعیت یوزپلنگ در ایران به کمتر از نصف کاهش یافت.
یوزها هم که از این شرایط احساس خطر کردند به مناطق مرتفع تر و نیمه کوهستانی پناه بردند و اکنون بیشتر در نواحی مرتفع و دره‌های خشک میان کوه‌ها دیده می‌شوند.
زیستگاه‌های یوز در ایران به علت پیشروی بیابان‌ها و تبدیل شدن بخشی از زمین‌های زیستگاه به زمین‌های کشاورزی و مسکونی شدن بخشی دیگر و همچنین از بین رفتن مراتع توسط دام‌های اهلی و در نتیجه کاهش تعداد آهو و گوزن که از منابع غذایی یوزها هستند کاهش یافته‌است.
تا اینکه سازمان حفاظت محیط زیست ایران با همکاری برنامه توسعه سازمان ملل متحد تصمیم به حفاظت از این گونه در حال انقراض گرفت و بعضی از این زیستگاه‌ها را تحت نظارت قرار داد و در محل زیست یوزها دوربین‌های تله‌ای نصب کرد که به حرکت این حیوانات حساس اند و با مشاهده آنها و براساس تفاوت‌های ظاهری ثبت شده یوزها آنها را سرشماری می کرد. و از وضعیت این حیوان در معرض خطر بیشتر آگاه می‌شد.
در کنار این پروژه، سازمان محیط زیست سه یوزپلنگ (دلبر، کوشکی و ایران) را که در بحبوحه سالهاى حفاظت از یوزپلنگ هاى ایران از سیستم قاچاق حیات وحش کشف و ضبط شدند در محوطه ای حدود ۲ هکتاری در پارک پردیسان با بودجه کلان نگه داری کرد اما بعد از گذشت حدود 6 سال و هزینه های هنگفتی که برای این پروژه تحقیقاتی داشت، دو یوزپلنگ کوشکی و دلبر را که با وجود هزینه‌های شده هیچ وقت جفتگیری نداشتند و عملیات تلقیح مصنوعی نیز هرگز طى این چند سال برای آنها موفق نبود، بهار سال 99 در سکوت رسانه‌ای به منطقه حفاظت شده توران در سمنان منتقل کردند.
دلبر، کوشکی و ایران به فاصله چند روز برای اجرای یک پروژه وسیع‌تر به نام تکثیر یوزها در شرایط نیمه اسارت به منطقه حفاظت شده توران منتقل شدند. این اقدام در حالی بود انجام شد که بسیاری از کارشناسان نسبت به اجرای دوباره پروژه مشابهی بر روی این یوزها انتقاد داشته و آن‌را هزینه کرد اشتباه از سوی دستگاه مسئول می‌دانستند، و معتقد بودند این هزینه باید در بهبود شرایط زیستگاهی یوز صورت گرفت نه تمرکز بر جفت گیری دلبر و کوشکی که دیگر سنشان قد نمی‌داد و ایران یوز ماده جوانی که تمایلی به کوشکی از خود نشان نمی‌دهد.
مدتی بعد از اینکه مسئولان و کارشناسان سازمان محیط زیست از دلبر و کوشکی و نزدیکی ایران به کوشکی نا‌امید شدند، یک یوز نر تازه شناسایی شده در منطقه حفاظت شده توران را به این مرکز نگهداری منتقل کردند.
اخیرا شهاب الدین منتظمی مدیرکل دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست، از احتمال موفقیت جفت گیری فیروز و ایران، در مرکز نگهداری سمنان خبر داده و گفته است: همه تمهیدات برای ایجاد شرایط لازم جهت جفتگیری طبیعی درحال انجام است. البته نوع رفتار جنسی این حیوانات اینگونه نیست که پس از کنار هم قرار گرفتن منجر به زاد و ولد شود. جفتگیری هنوز انجام نشده اما یک فاز ارزیابی و اسپرم‌گیری از فیروز انجام شده که موفقیت آمیز بوده و اگر قدم‌های بعدی برای تکثیر انجام شود می‌توان از ظرفیت های آنان استفاده کرد.
امیرعبدوس مدیرکل محیط زیست استان سمنان در گفت و گو با خبرنگار فارس به تشریح آخرین وضعیت حفاظت از یوزهای ایرانی و وضعیت یوزهای نگهداری شده در مرکز نگهداری سمنان پرداخت.
پرونده پروژه بین المللی حفاظت از یوزپلنگ‌ها بسته شد
فارس: برخی کارشناسان می گویند که عملا بعد از توقف پروژه بین المللی حفاظت از یوز که به دلایل امنیتی صورت گرفت برنامه‌های حفاظتی از یوزها هم به جز اجرای طرح انتقال یوزهای نگهداری شده در شرایط نیمه اسارت ادامه نیافته و دو سال است که حتی دوربین‌گذاری هم در محدوده‌های زیست یوزپلنگ نیز انجام نشده است، آیا این را تائید می‌کنید؟
نه اینطور نیست، هرچند پرونده پروژه بین المللی حفاظت از یوزپلنگ‌ها بسته شده اما در حال حاضر اقدامات بسیار موفق تری از سوی ادارات کل استانی در محل زیست یوزپلنگ در حال پیگیری است. در حال حاضر هزینه‌های بیشتری نسبت به پروژه یسن المللی برای حفاظت یوزپلنگ ها انجام می شود. از دو سال پیش با کمک انجمن حفاظت از یوز دوربین‌گذاری‌ها برای سرشماری یوز در این منطقه آغاز شده است.
یک سوم از کل مساحت یک و نیم میلیون هکتاری پارک ملی توران خالی از دام و در اختیار این گونه‌های ارزشمند حیات وحش منطقه قرار گرفته است
فارس: در این مدت چه کارهایی برای احیای زیستگاه یوز در توران انجام داده اید؟
در طول 2 سال گذشته برخی از مراتع محدوده پارک ملی توران با مبلغی در حدود 2 میلیارد تومان از سوی سازمان خریداری شده است. چراکه زیستگاه امن یکی از مهمترین و کلیدی‌ترین شاخص‌ها برای حفظ یوزپلنگ‌ها است؛ طی سال‌های اخیر به دلیل گسترش چرای دام و ورود سگ‌ها به محل زیست، باعث پراکندگی یوزها، خروج آنها از محدوده‌های حفاظت شده بود و در نتیجه منجر به از بین رفتنشان شده است.
در پارک ملی توران دیگر خبری از سگ‌های ولگرد نیست و طی این سال‌ها ورود سگ‌های گله نیز به محدوده زیست یوزها محدود شده است
اما اکنون در منطقه زندگی یوزها در پارک ملی توران دیگر خبری از سگ‌های ولگرد نیست و طی این سال‌ها ورود سگ‌های گله نیز به محدوده زیست یوزها محدود شده است.
سازمان محیط زیست برای خروج دام ها از محدوده پارک ملی توران نیز برنامه های بلندمدتی داشته و دام ها به مرور از کل پارک ملی و بخش های حفاظت شده توران، تخلیه شده اند و این محدوده هم اکنون در اختیار گونه های جانوری منطقه است.
روند آزاد سازی محدوده پارک ملی توران اینگونه بود که براساس نقشه جامع عرفی، جمعا 510 هزار هکتار، یعنی یک سوم از کل مساحت یک و نیم میلیون هکتاری این منطقه خالی از دام و در اختیار این گونه‌های ارزشمند قرار گرفته است و این روند تا تخلیه کامل ادامه خواهد داشت.
مسیر تردد یوزها ایمن شده است
فارس: تصادفات جاده‌ای یکی از عوامل تلف شدن یوزها طی سال‌های گذشته بوده است؟ در این آزادسازی مراتع آیا به جاده‌ها هم فکر کردید؟
در این محدوده هیچ جاده ای وجود ندارد اما در کل محدوده توران یک جاده اصلی اما کم تردد هست ضمن اینکه جاده تهران مشهد از شمال منطقه عبور می کند. به مرور با تزریق اعتبارات این اتفاق افتاده و باز هم این رویه تا خرید کامل مراتع و به صفر رسیدن ورود دام‌ها باید ادامه پیدا کند.
ایمن سازی مسیرهای مهاجرتی یوزپلنگ هم در محل تلاقی با جاده در محدوده عباس‌آباد- میاندشت در محور تهران- مشهد در محدوده استان سمنان با نصب تابلو هشداردهنده، فنس کشی حاشیه جاده به طول پنج کیلومتر در مسیر رفت و کاهش سرعت مجاز خودرو در این محدوده از ۱۱۰ به ۸۰ کیلومتر بر ساعت براساس مصوبه شورای راهبری تصادفات از دیگر اقدامات است.
فارس: همانطور که گفتید عامل اصلی بقای یوز پلنگ ها در محدوده سرزمینی ما حفظ زیستگاه است، و به همین دلیل خروج دام انجام شده اما برای اینکه این خروج دام موقتی نباشد چطور دامداران را راضی کردید؟
درست است، این خروج باید با رضایت دامدار باشد و جلب این رضایت مبتنی بر تامین اعتبار است. در جلساتی که با دامداران داشتیم، آنها به روش‌های مختلفی راضی به خروج از منطقه شدند، و این رویه با تغییر شغل، ایجاد دامداری‌های ثابت و اجاره مراتع نزدیک‌تر با تزریق اعتبارات در حال انجام است.
فارس: یعنی سازمان محیط زیست دیگر به فکر احیای پروژه حفاظت از یوزپلنگ ها و کمک های بین المللی نیست؟
به نظرم تولی‌گری یک گونه خاص با یه یک پروژه بین المللی از اساس اشتباه بود، چون با درگیر کردن استان‌ها آنها را در این زمینه دغدغه‌مند وموظف به حفظ گونه می‌کنیم. با این اوصاف دیگر هیچ ضرورتی برای احیای پروژه بین المللی یوزپلنگ وجود ندارد و به جای منتظر ماندن برای جذب اعتبارات بین المللی از محل اعتبارات بودجه سازمان استفاده می شود.
شناسنامه 18 فرد جدید یوزپلنگ ذخیره گاه زیست کره توران ثبت شده است
فارس: در این مدت خبرهایی از ثبت خانواده‌های جدید داشتید؟ کمی درباره این شناسایی‌ها صحبت کنید، آیا می توان آن را موفقیت در شکل جدید حفاظت از مناطق زیست یوزپلنگ‌ها دانست؟
من از سال 97 مدیرکل استان سمنان شدم و از حدود سال 96 که پروژه بین المللی حفاظت تعطیل شده از آن زمان تا سال 99 تصور می شد «ایران» آخرین یوز ماده در دنیاست و چون شناسنامه خانواده های یوزپلنگ‌ها از پروژه یوز به سازمان منتقل نشده بود ما اطلاعات دقیقی در این زمینه نداشتیم اما بعد از اجرای جدی برنامه های حفاظتی در استان سمنان، چندین خانواده مشاهده شدند و 18 شناسنامه فرد جدید شناسایی شده یوزپلنگ در ذخیره گاه زیست کره توران ثبت کردیم.
این تعداد ثبت و شناسایی یوز حتی از 20 سال اجرای طرح پرحاشیه بین المللی حفاظت از یوزپلنگ ها بی‌سابقه بوده است. و 10 فرد از این توله یوزها 5 ساله و بالغ هستند و 5 فرد دیگر با مادر خود زندگی می کنند.
استان سمنان تنها زیستگاه زادآور یوزها طی 2 سال گذشته در دنیا بوده و فراز، فیروز، تلخاب، تلما، تورنگ، تارا، ونداشتی، سامی، سونیا، فقه، پریه، ماجراد، هانا، هلیا، هیوا و هرب از جمله این یوزهای شناسایی شده اند که جنسیت 8 یوز شناسایی شده و 3 فرد آنها ماده هستند و این یعنی امید به زادآوری یوزها در سرزمین‌مان بالاتر رفته است.
البته در میاندشت هم با همکاری اداره خراسان شمالی به دلیل مشاهده یک خانواده دوربین گذاری ها در حال انجام است.
فارس: از دو سال پیش که انتقال یوزهای نگهداری شده در اسارت در پارک پردیسان (دلبر، کوشکی و ایران) با حاشیه های فراوان به سمنان انجام شد، همه در انتظار خبرهای جدید از پروژه نگهداری یوزها در شرایط نیمه اسارت بودند، گمانه زنی های زیادی از عدم موفقیت جفت گیری دلبر و پایان رفتن عمر زادآوری این یوز و کوشکی یوز نر وجود داشت آیا اتفاقات طبق پیش بینی ها رقم خورد؟
ما از ابتدای انتقال از سایت پریسان برای معرفی یوز نر و ماده شروع کردیم و اکنون بر روی مطالعات رفتارشناسی یوزها متمرکز شده ایم، اما عمده تمرکز ما بر روی ماده یوز جوان‌تر «ایران» است. البته علائمی فحلی مشاهده نشد. مجبور شدیم به اندازه گیری سطح استروژن شدیم.
کیت اندازه گیری سطح استروژن برای ایران نداشتیم و با دشواری بسیاری وارد کردیم و با کمک دانشکده دامپزشکی سمنان مطالعات اندازه‌گیری انجام گرفته است، هم از ابتدای پاییز با دقت بالا موفق شدیم و امیدواریم معرفی ایران به فیروز در این پروژه موفق باشد.
رفتارهای ایران هم نشان داد زمان معرفی فیروز به موقع بوده است، اما چون یوز نر هنوز آشنایی کامل با رفتارهای یوز ماده نداشت، با رفتارهای تهاجمی موجب ترس یوز ماده شد. به همین دلیل برای اینکه در دوره فحلی بعدی شاهد رفتارهای تهاجمی نباشیم دست به تکنیک های خاصی زدیم تا منجر به کاهش رفتارهای خشن بشود.
عملیات ذخیره سازی اسپرم «فیروز» نر وحشی هم تازه شناسایی شده در آبان ماه امسال در پارک ملی توران و با کمک دامپزشک معتمد استان و همراهی دامپزشکان سازمان محیط زیست انجام شده است.
فارس: درباره دلبر چطور؟ آیا امیدی به بارداری این یوز هست؟
چون بر روی دلبر در زمانیکه در پردیسان بود اقدام به لقاح فحلی مصنوعی شد و در این شرایط تخمک های این یوزپلنگ به یکباره آزاد شدند و دیگر تخمکی ندارد و شانس بارداری اش تقریبا از دست رفته است. ولی از دلبر برای اینکه در کنار فیروز رفتار این یوز نر را متعادل کنیم تا رفتارهای خشونت بار در مقابله با ایران نداشته باشد.
فارس: ایران و فیروز چقدر زمان برای باروری دارند؟
ایران 4 سال یگر در شرایط آمادگی باروری قرار دارد و به همین مقدار زمان هم می توانیم فیروز را آماده نگه داریم.
رفتارهای ایران نشان می دهد، فیروز به عنوان جفت به درستی انتخاب شده است
هنوز هیچ گروهی موفق به تکثیر در شرایط اسارت یا نیمه اسارت یوزهای آسیایی نشده است
فارس: پس همچنان نمی‌توان به طور قعطی گفت امیدی بر تکثیر در شرایط اسارت وجود دارد؟
درباره یوزهای آسیایی هنوز هیچ گروهی موفق به تکثیر در شرایط اسارت یا نیمه اسارت نشده است، در حالیکه مراکز متعددی طی 20 سال گذشته در آفریقا موفق به تکثیر یوزهای آفریقایی شده‌اند. ما با این مراکز در ارتباطیم و از تجربیات آنها استفاده می‌کنیم و اسناد و ژورنال‌های آنها را در مطالعاتمان هم به‌کار گرفته ایم. صاویری که از رفتارهای یوز پلنگ در آمد ارسال می کنیم تا به کمک کند.
اجرای تمام پروژه تکثیر در اسارت یوزها بومی است
فارس: از مشاور خارجی هم در اجرای این پروژه کمک گرفته اید؟
نه هیچ مشاور خارجی نداشتیم و همه این پروژه با کمک کارشناسان داخلی پیش می رود، و حتی ذخیره سازی اسپرم از یوز نر هم برای اولین بار از سوی کارشناسان داخلی و دامپزشکان دفتر حیات وحش سازمان محیط زیست انجام گرفت. و از ابتدای این انتقال تمام تلاش‌مان این است که این دانش در کشور ما بومی شود. و متکی به کارشناسان داخلی باشیم.
از اسناد پروژه بین المللی یوزپلنگ هیچ نسخه‌ای در اختیار سازمان نیست
فارس: در ابتدای صحبت‌ها گفتید که از شناسنامه های ثبت شده یوزپلنگ ها در پروژه بین المللی هیچ نسخه ای به شما نرسیده است، آیا اسنادی از فعالیت‌های 20 ساله پروژه در اختیار دارید؟
تنها اسنادی که به شکل مقالات منتشر شده وجود دارد و از شناسنامه های قبلی ثبت شده هیچی در دسترس نیست اما می تواند در ثبت مستندات جدید کمک کند، حتی مدیران سازمان هم بی اطلاع اند، البته اگر به دستمان برسد می‌تواند کمک کننده باشد.
چرا این اسناد در اختیار سازمان نیست؟
تا آنجا که می دانم کارشناسان پروژه اسناد را به کارشناسان سازمان نمی‌دادند و خود را پاسخگوی آنها نمی‌دانستند و به صورت مستقیم با رئیس سازمان در ارتباط بودند. و یک انحصار اطلاعاتی و علمی برای یوز قائل بوده و پاسخگوی هیچ کس نبودند.
0 دیدگاه